Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών
ΔΠΜΣ Μουσειακές Σπουδές
Πως λειτουργεί το σύμπαν;
Σε αυτή τη θεματική θα εξερευνήσουμε τις αδιάκοπες προσπάθειες των Ελλήνων αστρονόμων να κατανοήσουν το σύμπαν. Από τον Όμηρο έως τον Πτολεμαίο, θα ανακαλύψουμε το πώς οι αρχαίοι στοχαστές αντιλαμβάνονται το κοσμικό στερέωμα, τους πλανήτες, τα άστρα, τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους και τα φαινόμενα που τα συνοδεύουν.
Επιστήμη ή Μεταφυσική;
H σύνδεση των ουράνιων φαινομένων με τη φιλοσοφία, τη θρησκεία και τη μεταφυσική πραγματοποιείται ήδη από τα έργα του Ομήρου και του Ησίοδου.
Σε αυτά τα έργα τα ουράνια φαινόμενα είναι καθοριστικά για τη ζωή τον ανθρώπων.
Αργότερα, στους ορφικούς ύμνους τα ουράνια σώματα θεοποιούνται, ενώ οι Πυθαγόρειοι δημιουργούν ένα πλανητικό σύστημα έχοντας ως βάση τη φιλοσοφία τους
για την ιερότητα του αριθμού δέκα.
Αντίστοιχες πρακτικές παρατηρούνται και σε ύστερους στοχαστές, όπως ο Πλάτωνας
και ο Αριστοτέλης. Ο Πλάτωνας θεωρεί πως ο υλικός κόσμος είναι κατώτερος
από τον «κόσμο των ιδεών» και, προτρέπει τους αστρονόμους να μελετήσουν την αστρονομία μέσω μαθηματικών προβλημάτων και όχι μέσω της παρατήρησης.
Ο Αριστοτέλης συνδέει την αστρονομία με τη φιλοσοφία και τη θρησκεία.
Πιστεύει ότι κάθε φαινόμενο έχει μια αιτία και κάθε αιτία, μια προηγούμενη.
Ακολουθώντας αυτή την «αλυσίδα» αιτίων, φτάνουμε στο πρώτο αίτιο:
το λεγόμενο «κινούν ακίνητο», δηλαδή τον θεό.
Από αυτόν ξεκινά κάθε κίνηση στο σύμπαν, όπως οι κινήσεις των πλανητών.
Τον 2ο αιώνα μ.χ. ο Πτολεμαίος στο έργο του Τετράβιβλος χρησιμοποιεί την αστρολογία, δηλαδή την μελέτη των άστρων και των πλανητών για την πρόβλεψη του μέλλοντος,
ως μέρος της επιστημονικής του πρακτικής. Γενικότερα, κατά την ελληνιστική εποχή,
η αστρολογία χρησιμοποιείται ως μέθοδος για την πρόβλεψη των πλανητικών κινήσεων
και της ανθρώπινης ζωής.
Σήμερα, η αστρονομία ορίζεται ως η επιστημονική μελέτη του σύμπαντος
και των φυσικών αντικειμένων στο διάστημα, όπως η Σελήνη, ο Ήλιος, οι πλανήτες
και τα αστέρια. Ωστόσο, η σύγχρονη έννοια της επιστήμης, με βάση την παρατήρηση,
τη θεωρία, το πείραμα και την ανάλυση, διαμορφώνεται κυρίως κατά την Αναγέννηση
και αργότερα.
Αυτό δεν σημαίνει ότι οι αρχαίοι στοχαστές δεν εφαρμόζουν μεθοδολογικές προσεγγίσεις
που μοιάζουν με τη σύγχρονη επιστημονική διαδικασία. Παρόλα αυτά,
στις τελικές τους θεωρίες ενσωματώνουν αντιλήψεις που βασίζονται σε φιλοσοφικές, μεταφυσικές ή θεολογικές ερμηνείες.
Ακόμα και σήμερα, πολλοί άνθρωποι πιστεύουν ότι τα ουράνια φαινόμενα ασκούν σημαντική επίδραση στη ζωή τους. Το ζώδιό τους, δηλαδή ο αστερισμός πάνω από τον οποίο βρισκόταν ο Ήλιος τη στιγμή της γέννησής τους, θεωρείται από πολλούς καθοριστικός παράγοντας για τη διαμόρφωση της προσωπικότητάς τους και την πρόβλεψη του μέλλοντος. Εσύ πιστεύεις ότι ισχύει αυτή η άποψη;
Ατενίζοντας τα αστέρια και τους πλανήτες
O Όμηρος
Τα Ομηρικά έπη, αν και βασίζονται σε μακρά προφορική παράδοση,
αποτελούν τις αρχαιότερες λογοτεχνικές πηγές που έχουμε στη διάθεσή μας.
Ήδη από τον 8ο αιώνα π.Χ., εντοπίζουμε σε αυτά παρατηρήσεις σχετικές με τον ουρανό και τα άστρα.
Στην Ιλιάδα και την Οδύσσεια, μέσα από ποιητικές περιγραφές, ο Όμηρος αναφέρει
τη Μεγάλη Άρκτο, τον Κύνα, τον Βοώτη, καθώς και τα αστρικά σμήνη των Πλειάδων και των Υάδων, τα οποία είναι γνωστά σήμερα. Παρατηρεί πως ορισμένα άστρα,
όπως η Μεγάλη Άρκτος στο βόρειο ημισφαίριο, είναι ορατά καθ’ όλη τη διάρκεια του έτους. Αναφέρεται επίσης στη χαραυγή, την ανατολή και τη δύση του Ήλιου.
Αυτές οι παρατηρήσεις είναι καθοριστικές για την κατανόηση του χρόνου και τη δημιουργία ημερολογιακών συστημάτων.
Ο ουρανός στον Όμηρο δεν είναι μόνο πεδίο παρατήρησης, αλλά και φορέας νοημάτων.
Στον Ομηρικό κόσμο, τα ουράνια φαινόμενα συνδέονται βαθιά με τη μοίρα και το θείο.
Η εμφάνιση του Σείριου, του λαμπρότερου άστρου στον αστερισμό του Κυνός,
θεωρείται κακός οιωνός. Στην Ιλιάδα, όταν ο Πρίαμος βλέπει το άστρο,
θρηνεί τον επικείμενο θάνατο του γιου του, Έκτορα.
«[O Ήφαιστος] έκαμε πρώτα δυνατή, θεόρατη ασπίδα δουλεύοντας την γύρωθε· τριπλό λαμπρό στεφάνι στέριωσε γύρω ολόλαμπρο με λουρί ασημένιο. Πέντε δίπλες της έστρωσε· πολλών λογιών πλουμίδια πάνω σ’ εκείνην χάραξε με τη σοφή του τέχνη. Τον ουρανό, τη θάλασσα, τη γη έβαλε πάνω,τον ήλιο τον ακούραστο, τ’ολόγεμο φεγγάρι, τα άστρα που τον ουρανό τριγύρω στεφανώνουν, τις Πλειάδες και Υάδες, Ωρίωνα και Άρκτο, που και τ’όνομα Άμαξα της έχει δώσει ο κόσμος και γυρνά τον Ωρίωνα ασάλευτα τηρώντας».
Χάρτης αστεριών και αστερισμών στον Όμηρο
Dürer, A. (ca. 1515). The Northern Hemisphere of the Celestial Globe [Engraving]. Wikimedia Commons
Dürer, A. (ca. 1515). The Southern Hemisphere of the Celestial Globe [Engraving]. Wikimedia Commons
O Ησίοδος
«Όταν οι Πλειάδες οι κόρες του Άτλαντα ανατέλλουν, άρχισε το θερισμό, και τ' όργωμα όταν δύουν...»
Ο Ησίοδος γράφει στα τέλη του 8ου αιώνα π.Χ., τότε εμφανίζονται οι πρώτες πόλεις-κράτη στον ελλαδικό χώρο και, σταδιακά, αρχίζουν να αναπτύσσονται αρκετοί τομείς της τέχνης.
Ο Ησίοδος θεωρεί πως τα ουράνια σώματα είναι καθοριστικά για τη ζωή των ανθρώπων.
Στο ποίημα Έργα και Ημέραι διαχωρίζει τις εποχές με βάση τα ουράνια φαινόμενα
και δημιουργεί το γεωργικό ημερολόγιο.
Το ημερολόγιο αρχίζει με την ανατολή των Πλειάδων, τον Μάιο,
και λήγει με τη δύση τους, τον Σεπτέμβριο.
Ο Ησίοδος δίνει συμβουλές στους αγρότες για την εργασία στη γη, την αποθήκευση της σοδειάς και τη σωστή διαχείριση του χρόνου.
Στο τέλος του ποιήματος ο Ησίοδος χωρίζει τον χρόνο σε μήνες των τριάντα ημερών.
Οι τριάντα ημέρες χωρίζονται με τη σειρά τους σε τρία δεκαήμερα.
Το κάθε δεκαήμερο αντιπροσωπεύει και από μια διαφορετική φάση της Σελήνης:
την αυξητική, τη μεσαία και τη φθίνουσα φάση. Μάλιστα, τις περισσότερες φορές,
μια μέρα προσδιορίζεται με βάση τη θέση του Φεγγαριού σε μία από αυτές τις τρεις φάσεις.
Με τον όμηρο και Ησίοδο ξεκινάει η γραπτή αποτύπωση των αστρονομικών παρατηρήσεων
στον ελληνικό κόσμο. Οι εν λόγω συγγραφείς καταγράφουν με ποιητικό τρόπο τις αστρονομικές ανακαλύψεις της εποχής τους.
Οι Ορφικοί Ύμνοι
Στους Ορφικούς Ύμνους γίνεται για πρώτη φορά αναφορά στους πλανήτες Ερμή, Αφροδίτη, Άρη,
Δία και Κρόνο. Γίνεται επίσης λόγος για τον Ήλιο, τη Σελήνη, τα άστρα και τους διάττοντες αστέρες.
Τα ουράνια σώματα θεοποιούνται και θεωρείται ότι επηρεάζουν τη ζωή των ανθρώπων.
Οι ύμνοι αποτελούν ωδή σε αυτούς τους θεούς, περιγράφοντας τα χαρακτηριστικά τους
και ζητώντας βοήθεια για τα ανθρώπινα ζητήματα.
Τα χαρακτηριστικά των ουράνιων σωμάτων έχουν μεταφυσική αλλά και πρακτική μορφή.
Ο Ήλιος απονέμει δικαιοσύνη, φωτίζει τη Γη και ρυθμίζει τις εποχές. Η Σελήνη κινείται ελικοειδώς
και αποτελείται από διάφορες φάσεις. Επίσης, χαρακτηρίζεται ως «μητέρα του χρόνου»,
καθώς ο σεληνιακός μήνας αποτελεί βάση του αρχαίου ημερολογίου.
Παράλληλα, ο Ουρανός παρουσιάζεται ως γεννήτορας των πάντων
και ως σφαίρα που περιστρέφεται γύρω από τη Γη,
μια ιδέα που επηρεάζει τις μεταγενέστερες αστρονομικές θεωρίες.
Οι ορφικοί ύμνοι αποτελούν μέρος της μακράς ορφικής παράδοσης και θρησκείας, που είχε διατηρηθεί από στόμα σε στόμα δια μέσου των αιώνων.
Το σύμπαν, μια μεγάλη μηχανή
Οι Μιλήσιοι φιλόσοφοι
Ο 6ος αιώνας π.Χ. αποτελεί περίοδο μεγάλων ανακατατάξεων για την Ελλάδα.
Η Μίλητος επηρεάζεται από την Ασσυροβαβυλωνιακή κουλτούρα,
και οι Μιλήσιοι στοχαστές πιθανόν έρχονται σε επαφή με τη Βαβυλωνιακή αστρονομία και γνώση.
Με τον Θαλή, τον Αναξίμανδρο και τον Αναξιμένη διατυπώνονται θεωρίες,
οι οποίες στηρίζονται στην ορθολογική κριτική.
Ωστόσο, δεν γνωρίζουμε με βεβαιότητα τι ακριβώς υποστήριξαν αυτοί οι φιλόσοφοι.
Οι πηγές προέρχονται από μεταγενέστερους συγγραφείς
και σε αρκετές περιπτώσεις είναι ελλιπείς και αντιφατικές
O Θαλής
Η παράδοση θέλει τον Θαλή να προβλέπει ηλιακές εκλείψεις, μια ικανότητα
που αμφισβητείται από αρκετούς σύγχρονους μελετητές.
Είναι όμως πιθανό να είχε πρόσβαση σε βαβυλωνιακά αστρονομικά δεδομένα,
τα οποία ενδέχεται να έφτασαν στη Μίλητο μέσω της Λυδίας, μιας γειτονικής περιοχής που είχε δεχθεί έντονες επιρροές από την Ανατολή. Ο Θαλής φαίνεται πως ενδιαφέρθηκε και για τη μορφή της Γης. Κάποιες πηγές τον παρουσιάζουν να φαντάζεται τη Γη ως επίπεδη ή κυλινδρική
και να επιπλέει επάνω στο νερό.
O Αναξίμανδρος
Ο Αναξίμανδρος προχωράει ένα βήμα παραπέρα. Η Γη βρίσκεται στο κέντρο του σύμπαντος,
χωρίς να χρειάζεται κάποια υποστήριξη και γύρω από αυτή υπάρχουν δακτύλιοι.
Τα άστρα, η σελήνη και ο Ήλιος είναι στην πραγματικότητα πύρινοι δακτύλιοι
που βρίσκονται γύρω από τη Γη. Μέσα από τις οπές αυτών των δακτυλίων, μπορούμε να δούμε τα υπόλοιπα ουράνια σώματα. Με αυτόν τον τρόπο εξηγούνται και οι εκλείψεις,
οι οποίες λαμβάνουν χώρα, όταν οι οπές σε αυτόν τον τροχό εμποδίζονται από αέρια.
O Αναξιμένης
Ο Αναξιμένης θεωρεί ότι η Γη έχει σχήμα δίσκου και αιωρείται στον αέρα. Υπάρχουν πηγές που του αποδίδουν την άποψη πως ο Ήλιος είναι επίπεδος σαν φύλλο, πως τα αστέρια είναι πύρινα
και περιστρέφονται γύρω από τη Γη και πως ο Ήλιος δεν εξαφανίζεται επειδή περνά κάτω από τη Γη, αλλά επειδή κρύβεται πίσω από υψηλότερα σημεία της.
Με αυτόν τον τρόπο εξηγεί την μεταβολή της ημέρας σε νύχτα.
Ακόμα, μία από τις βασικές καινοτομίες του Αναξιμένη είναι η εξήγηση των εκλείψεων
και των φάσεων της Σελήνης. Ο Αναξιμένης υποθέτει την ύπαρξη «γήινων σωμάτων»
που βρίσκονται στη περιοχή των άστρων και κινούνται μαζί τους. Αυτά τα σώματα,
αόρατα από τη Γη, είναι υπεύθυνα για τις εκλείψεις του Ήλιου και της Σελήνης,
καθώς παρεμβάλλονται μπροστά τους και κρύβουν το φως τους.
Σύμφωνα με μια δεύτερη άποψη που αποδίδεται στον φιλόσοφο για τις εκλείψεις,
ο Ήλιος είναι ένας πλατύς δίσκος, που μοιάζει με φύλλο, το ίδιο και η Σελήνη.
Ο Αναξιμένης πιστεύει ότι η μια πλευρά του Ήλιου και της Σελήνης είναι φωτεινή,
ενώ η άλλη είναι σκοτεινή. Οι εκλείψεις αυτών των δύο σωμάτων οφείλονται
στο ότι ενώ περιστρέφονται, είναι ορατή σε εμάς μόνο η σκοτεινή τους πλευρά.
Παρατήρησε αυτά τα τρία κοσμολογικά μοντέλα.
Ποιες είναι οι ομοιότητες και οι διαφορές τους;
Επηρεάστηκε ο ένας σοφός από τον άλλον;
Τον 6ο αιώνα π.Χ., με τους Μιλήσιους φιλοσόφους γίνεται μια μεγάλη αλλαγή στον τομέα
της αστρονομίας: τα ουράνια φαινόμενα εξηγούνται περισσότερο μέσω της παρατήρησης,
παρά μέσω της επίκλησης σε υπερφυσικές δυνάμεις.
Η σχολή των Πυθαγορείων
Σύμφωνα μια πρώτη άποψη, η Γη βρίσκεται στο κέντρο του κόσμου και στο εσωτερικό της υπάρχει μια κεντρική εστία. Σύμφωνα με μια δεύτερη, η Γη δεν είναι στο κέντρο αλλά κινείται κυκλικά
γύρω από μια κεντρική εστία, όπως και η Σελήνη, ο Ήλιος και οι πέντε γνωστοί πλανήτες.
Είναι η πρώτη φορά στην ελληνική σκέψη που η Γη τίθεται σε κίνηση.
Ο Φιλόλαος, Πυθαγόρειος του 5ου αιώνα π.Χ., υποστηρίζει πως υπάρχει και μια Άντι-Γη,
αόρατη από τη Γη, που περιστρέφεται κι αυτή γύρω από την κεντρική φωτιά.
Κατά τον ίδιο, το σύμπαν αποτελείται από ομόκεντρους κύκλους με την εξής διάταξη:
Κεντρική Εστία → Άντι-Γη → Γη → Σελήνη → Ήλιος → Ερμής → Αφροδίτη → Άρης → Δίας → Κρόνος → Σφαίρα απλανών αστέρων.
Περίπου το 530 π.Χ. ιδρύεται η σχολή των Πυθαγορείων που λειτουργεί μέχρι τον 3ο αιώνα π.Χ.
Οι πηγές που έχουμε στη διάθεση μας για τους Πυθαγόρειους στοχαστές είναι αμφίβολες και αντιφατικές.
Οι πυθαγόρειοι είχαν τα χαρακτηριστικά μιας αδελφότητας και έτσι υπήρχε έντονη μυστικοπάθεια μεταξύ των μελών της σχολής και του έξω κόσμου.
Για αυτό πρέπει να είμαστε πολύ προσεκτικοί στους ισχυρισμούς μας.
Ο Πλάτωνας
«Tῆς ̓Ανάγκης τὸ ἀδράχτι ποὺ ἔδινε τὴν κίνηση σὲ ὅλες τὶς οὐράνιες περιστροφές...»
Lechevallier‑Chevignard, E. (1857). Ananke above the Moirai [Illustration]. Magasin Pittoresque
Στον μύθο του Ηρός, ο Πλάτωνας παρομοιάζει
το σύμπαν με ένα αδράχτι,
ένα εργαλείο της υφαντικής
που περιστρέφεται για να τυλίγει το νήμα.
Στον συγκεκριμένο μύθο
το αδράχτι είναι υπεύθυνο
για τις ουράνιες περιστροφές.
Ο σφόνδυλος του αδραχτιού αποτελείται
από οκτώ ομόκεντρους σφονδύλους:
ο εξωτερικός
ανήκει στη σφαίρα των απλανών αστέρων,
ενώ οι υπόλοιποι επτά αντιστοιχούν
στους πλανήτες, τον Ήλιο και τη Σελήνη.
Το αδράχτι περιστρέφεται κυκλικά,
ενώ οι πλανήτες κινούνται προς την αντίθετη κατεύθυνση και με διαφορετικές ταχύτητες.
Όσο για τη Γη,
ο Πλάτωνας απορρίπτει την Πυθαγόρεια ιδέα μιας Κεντρικής Εστίας και της Άντι-Γης.
Αν και δεν το δηλώνει ρητά,
φαίνεται να τοποθετεί τη Γη
στο κέντρο του κόσμου
και να της αποδίδει σφαιρικό σχήμα.
Μέχρι τον 5ο / 4ο αιώνα π.Χ. έχει ήδη συσσωρευθεί ένας πολύ μεγάλος όγκος παρατηρησιακών δεδομένων. Για αυτό, χρειαζόταν μια θεωρία που θα οργάνωνε αυτές τις παρατηρήσεις
σε ένα σύστημα. Έτσι, στις αρχές του τέταρτου αιώνα ο Πλάτωνας προτείνει στους αστρονόμους
να ασχοληθούν με τη μαθηματική πλευρά της αστρονομίας.
Για να εξηγήσει την μέχρι τότε γνώση για το σύμπαν χρησιμοποιεί τον μύθο του Ηρός.
Για τον Πλάτωνα, όλα τα ουράνια σώματα κινούνται με τέλεια, κυκλική και ομαλή κίνηση, μια ιδέα που κυριαρχεί στην αρχαία αστρονομία για αιώνες, μέχρι και την εποχή του Πτολεμαίου. Ταυτόχρονα, καθιερώνει την πρακτική του «σώζειν τα φαινόμενα»: οι παρατηρήσεις προσαρμόζονται ώστε να στηρίζουν τις φιλοσοφικές θεωρίες, χωρίς να τις ανατρέπουν.
Εσένα ποια είναι η άποψη σου για αυτή την πρακτική;
Ο Εύδοξος
Σύμφωνα με το μοντέλο του Ευδόξου, το σύμπαν είναι σφαιρικό και η Γη βρίσκεται ακίνητη
στο κέντρο. Όλα τα ουράνια σώματα (Ήλιος, Σελήνη, πλανήτες, άστρα) κινούνται γύρω της
σε κυκλικές τροχιές.
Για να εξηγήσει τις πολύπλοκες κινήσεις των πλανητών, ο Εύδοξος προτείνει ότι κάθε πλανήτης κινείται πάνω σε ένα σύστημα τεσσάρων σφαιρών, που έχουν όλες το ίδιο κέντρο: τη Γη.
Ο πλανήτης τοποθετείται στην επιφάνεια της τελευταίας (τέταρτης) σφαίρας.
Η θεωρία του Ευδόξου ασκεί μεγάλη επιρροή, και παρόλο που παρουσιάζει προβλήματα,
οι φιλόσοφοι που τον ακολουθούν δεν την απορρίπτουν. Αντίθετα, προσπαθούν να τη διορθώσουν και να τη βελτιώσουν.
Ο Κάλλιππος, για παράδειγμα, δέχεται το σύστημα του Ευδόξου, αλλά προσθέτει επιπλέον σφαίρες για τον Άρη, τον Ερμή, την Αφροδίτη, τον Ήλιο και τη Σελήνη, ώστε να αποδώσει πιο σωστά
τις κινήσεις τους.
Ο Αριστοτέλης αποδέχεται κι αυτός το σύστημα, αλλά προχωρά σε σημαντικές αλλαγές.
Προσθέτει τις λεγόμενες «ανελιττούσες» σφαίρες, που βοηθούν κάθε πλανήτη να κινείται ομαλά μέσα στο σύστημα, χωρίς να επηρεάζονται οι κινήσεις από τις άλλες σφαίρες.
Την ίδια εποχή με τον Πλάτωνα, ζει και ο Εύδοξος ο Κνίδιος, ένας από τους σημαντικότερους αστρονόμους και μαθηματικούς της αρχαιότητας. Με στόχο να εξηγήσει την κίνηση
των ουράνιων σωμάτων, δημιουργεί το πρώτο μαθηματικό σύστημα που οργανώνει
τις αστρονομικές παρατηρήσεις της εποχής του.
O Αριστοτέλης
Για τον Αριστοτέλη, το σύμπαν είναι πεπερασμένο, μοναδικό και αιώνιο.
Δέχεται την ύπαρξη των τεσσάρων στοιχείων, γη, νερό, αέρας και φωτιά,και προσθέτει ένα πέμπτο, τον αιθέρα ή «πρώτο σώμα». Ο αιθέρας είναι θεϊκός, άφθαρτος και κινείται κυκλικά στον ουρανό,
όπου βρίσκονται τα άστρα και οι πλανήτες.
Ο φιλόσοφος διαχωρίζει τον κόσμο σε δύο περιοχές: την ουράνια και την υποσελήνια περιοχή.
Μια ακόμα κεντρική έννοια στη φιλοσοφία του Αριστοτέλη είναι η κίνηση.
Ο Αριστοτέλης διακρίνει τρία είδη κίνησης: πράγματα που είναι πάντα ακίνητα, όπως η Γη στο κέντρο του σύμπαντος. Όσα κινούνται αδιάκοπα, όπως τα ουράνια σώματα και όσα μεταβάλλονται,
όπως τα γήινα.
Για να εξηγήσει την κίνηση, εισάγει την έννοια του «πρώτου κινούντος», μια αιώνια, άυλη οντότητα
που δεν κινείται αλλά προκαλεί κάθε κίνηση. Ο Αριστοτέλης πιστεύει ότι κάθε τι, όπως ό,τι κινείται,
έχει έναν τελικό σκοπό, την κίνηση. Το κινούν αποτελεί τον σκοπό του κινούμενου: χωρίς αυτό,
δεν θα υπήρχε η κίνηση.
Αν, όπως υποστηρίζει ο Αριστοτέλης, το πρώτο κινούν είναι η αιτία κάθε κίνησης χωρίς το ίδιο να κινείται, τότε πώς μπορούμε να συλλάβουμε την ύπαρξή του;
Είναι δυνατόν να υπάρχει κάτι που δεν έχει αρχή, τέλος ή μεταβολή, αλλά παραμένει αιώνιο και αμετάβλητο;
Και με ποια γνώση ή βεβαιότητα μπορούμε να υποστηρίξουμε την ύπαρξη μιας τέτοιας αρχής στον κόσμο;
Unknown artist. (1888). Flammarion engraving [Wood engraving]. In C. Flammarion, L’atmosphère : météorologie populaire (p. 163)
Ο Αριστοτέλης, μαθητής του Πλάτωνα και δάσκαλος του Μεγάλου Αλεξάνδρου, ζει και δρα
τον 4ο αιώνα π.Χ., σε μια εποχή πολιτισμικής ακμής και πολιτικών ανακατατάξεων.
Ο Φίλιππος Β΄ της Μακεδονίας επιχειρεί να ενώσει την Ελλάδα, ενώ ο γιος του,
ο Μέγας Αλέξανδρος, επεκτείνει την κυριαρχία του μέχρι την Ινδία. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο,
ο Αριστοτέλης ιδρύει το Λύκειο στην Αθήνα και αναπτύσσει το φιλοσοφικό του έργο.
Η σημαντικότερη συμβολή του Αρίσταρχου είναι η διατύπωση του ηλιοκεντρικού μοντέλου.
Σύμφωνα με αυτόν, η Γη περιστρέφεται γύρω από τον άξονά της και ταυτόχρονα κινείται γύρω
από τον Ήλιο, όπως και όλοι οι πλανήτες. Παράλληλα, η σφαίρα των απλανών αστέρων βρίσκεται σε τόσο μεγάλη απόσταση, ώστε η γήινη κίνηση δεν επηρεάζει αισθητά τη θέση των απλανών αστέρων στον ουρανό, γι’ αυτό και φαίνονται ακίνητοι. Στο έργο του Περί μεγεθών και Αποστημάτων,
ο Αρίσταρχος υπολογίζει πως ο Ήλιος έχει όγκο περίπου 300 φορές μεγαλύτερο από της Γης.
Cellarius, A. (1660/1661). Scenographia Systematis Copernicani [Engraving]. In Harmonia Macrocosmica
Cellarius, A. (1660/61). Scenographia systematis mundani Ptolemaici [Engraving]. In Harmonia Macrocosmica
O Αρίσταρχος
Ο Αρίσταρχος γράφει έναν αιώνα μετά τον Αριστοτέλη και μιλάει για πολλά θέματα,
όπως η γεωμετρία και η μηχανική. Τότε, στα τέλη του 4ου αιώνα π.Χ.,
έχει πεθάνει ο Μέγας Αλέξανδρος και έχει λάβει χώρα μια πολυετής ταραχή σχετικά
με το ποιος θα αναλάβει τον θρόνο. Όμως, ανεξάρτητα από αυτό, ο πολιτισμός συνεχίζει να ανθίζει στην Αθήνα αλλά και στην Αλεξάνδρεια, η οποία ελέγχεται από τους Πτολεμαίους.
Παρά την διορατικότητα του Αρίσταρχου, η πλειοψηφία των αρχαίων συγγραφέων απορρίπτει το Ηλιοκεντρικό μοντέλο και επικεντρώνεται στο Γεωκεντρικό. Γιατί πιστεύεις ότι συμβαίνει αυτό;
O Ίππαρχος
Με αυτά τα μοντέλα, ο Ίππαρχος προσπαθεί να εξηγήσει την ανισομετρία των εποχών,
δηλαδή το γιατί οι εποχές δεν έχουν την ίδια διάρκεια. Επίσης, προσπαθεί να ερμηνεύσει
τις μεταβολές στη φαινομενική απόσταση του Ήλιου από τη Γη, καθώς και την εκκεντρότητα
στις τροχιές του Ήλιου και της Σελήνης, δηλαδή το πόσο «παραμορφωμένη» ή ελλειπτική
είναι η τροχιά τους σε σχέση με έναν τέλειο κύκλο.
O Ίππαρχος σημειώνει, επίσης, ιδιαίτερη πρόοδο στην παρατηρησιακή αστρονομία.
Βελτιώνει το βασικό αστρονομικό όργανο της εποχής, την διόπτρα και συγκεντρώνει πλήθος δεδομένων για τις κινήσεις των πλανητών, επισημαίνοντας τις αδυναμίες των υπαρχουσών θεωριών. Η σημαντικότερη ανακάλυψή του είναι το φαινόμενο της μετάπτωσης των ισημεριών, ένα φαινόμενο κατά το οποίο η κατεύθυνση του άξονα περιστροφής της Γης μετατοπίζεται αργά στον χώρο.
Ο Ίππαρχος γράφει τον 2ο αιώνα π.Χ., σε μια εποχή όπου η Ελλάδα αρχίζει να περνά σταδιακά
υπό τη σφαίρα επιρροής της Ρώμης. Όπως η πλειοψηφία των αρχαίων αστρονόμων, απορρίπτει το ηλιοκεντρικό μοντέλο και υιοθετεί το γεωκεντρικό. Σύμφωνα με το οποίο η Γη βρίσκεται
στο κέντρο του σύμπαντος. Για να εξηγήσει περίπλοκα αστρονομικά φαινόμενα,
ο Ίππαρχος χρησιμοποιεί δύο ευέλικτα μαθηματικά εργαλεία:
το έκκεντρο και το επικυκλικό μοντέλο.
O Πτολεμαίος
Ο Πτολεμαίος αντιμετωπίζει το σύμπαν ως ένα σύστημα γεμάτο τάξη και αρμονία,
που μπορεί να γίνει κατανοητό μόνο μέσω των μαθηματικών. Θεωρεί ότι τα ουράνια φαινόμενα έχουν θεϊκή και αμετάβλητη φύση, σε αντίθεση με τον κόσμο των ανθρώπων,
που χαρακτηρίζεται από συνεχή αλλαγή και φθορά.
Ο Πτολεμαίος χρησιμοποιεί μαθηματικά εργαλεία
όπως οι επίκυκλοι, οι έκκεντροι κύκλοι και οι εξισωτές,
ώστε να εξηγήσει τις τροχιές των πλανητών με κυκλικές
και απλές κινήσεις. Σκοπός του είναι το «σώζειν τα φαινόμενα», δηλαδή να προσφέρει ένα μοντέλο που εξηγεί τις παρατηρήσεις, χωρίς να χρειάζεται να απορρίψει τις βασικές του παραδοχές.
Για να εξηγήσει τις φαινομενικά πολύπλοκες κινήσεις των πλανητών, ο Πτολεμαίος υιοθετεί και εξελίσσει το γεωκεντρικό μοντέλο, με τη Γη στο κέντρο του σύμπαντος. Παράλληλα, θεωρεί ότι ο ουρανός είναι σφαιρικός, καθώς αποτελείται από αιθέρα, το πιο καθαρό και ομοιογενές στοιχείο. Η Γη, είναι επίσης σφαιρική και ακίνητη στο κέντρο του σύμπαντος, διότι όλα τα βαριά σώματα τείνουν προς αυτό το κέντρο.
Ο Πτολεμαίος είναι ένας από τους σημαντικότερους αστρονόμους της αρχαιότητας. Δραστηριοποιείται τον 2ο αιώνα μ.Χ. στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου, περιοχή που ανήκει τότε στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. Το σπουδαιότερο έργο του, η Αλμαγέστη,
αποτελεί μια από τις πιο ολοκληρωμένες και καλά διατηρημένες αστρονομικές συνθέσεις.
Σε αυτό συγκεντρώνει τις θεωρίες παλαιότερων αστρονόμων, προτείνει δικές του
και καταγράφει πλήθος αστρονομικών παρατηρήσεων.
Από τα έπη του Ομήρου μέχρι την κοσμολογία του Πτολεμαίου,
οι αρχαίοι Έλληνες μετατρέπουν τις εικόνες του ουρανού σε γνώση. Το χάος γίνεται τάξη. Ο κόσμος, μηχανισμός.
Αλλά πίσω από κάθε παρατήρηση, η ίδια απορία επιμένει: Κατανοούμε πράγματι το σύμπαν,
ή μήπως φτιάχνουμε τις εξηγήσεις στα μέτρα μας;